یکصد و دوازدهمین نشست علمی-تخصصی با عنوان"زیرساخت‌های اجتماعی و فرهنگی شهرهای جدید؛ چالش‌ها و توصیه‌های سیاستی" با مدیریت علمی دکتر حمید محمّدی، "عضو هیئت علمی و رئیس گروه آینده‌نگری و فناوری­های نو مرکز پژوهش­های توسعه و آینده­نگری" و سخنرانی دکتر حسین ایمانی جاجرمی "عضو هیئت علمی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران" و دکتر عبّاس جهانبخش "عضو هیئت علمی گروه معماری دانشگاه هنر اصفهان" برگزار شد.

در ابتدای این نشست دکتر حمید محمّدی، "عضو هیئت علمی و رئیس گروه آینده‌نگری و فناوری­های نو مرکز پژوهش­های توسعه و آینده­نگری" به عنوان مدیر علمی نشست در پاسخ به پرسش بنیادین "طی ده­ها سال گذشته بر ما چه گذشت" گفت: از بدو آغاز تمدن ایران زمین شهرها وجود داشتند و همیشه این شهرها از محلاتی تشکیل می شد که از جایگاه ویژه ای در شهر برخوردار بود.

وی با بیان مفهوم بنیادین محلات، ادامه داد: زمانی ما از محلات صحبت می کنیم که پویایی اجتماعی در آن جریان داشته باشد اما مفهوم محلّه با این معنی، پس از سال 1300 ه.ش دگرگون شد. در واقع با آغاز دوره جدید، شهرسازی بولدوزری جایگزین شهرسازی سنتی ما شد. این مدل شهرسازی بدون توجه به هویت و کالبد شهر و محلات آن، همزمان با آغاز دوران حکومت رضاخان آغاز شد و نتیجه آن گسیختگی فضاهای شهری و از بین رفتن هویت برخی محلاتی است که دستخوش شهرسازی چلیپایی شد.

رئیس گروه آینده‌نگری و فناوری­های نو مرکز پژوهش­های توسعه و آینده­نگری افزود: محله به معنای امروزی تفاوت اساسی با مفهوم گذشته این مفهوم دارد و مهمترین تفاوت در عدم وجود تعامل اجتماعی است. در دوره جدید، شهرها خودرو محور شده اند و خودرو جایگزین انسان شده است. به عنوان مثال، میدان که در سنت گذشته محل دیده شدن و تعاملات اجتماعی بود به میادین محل دور زدن ترافیکی خودروها تبدیل شده است.

این محقق با بیان اینکه البته با ظهور مفاهیم جدید بار دیگر تلاش شده مفهوم انسانی به شهر برگردانده شود، گفت: خالی شدن مفهوم انسان از شهر با پدیده بزرگراه سازی تیر خلاصی بود به مفهوم شهر اجتماع محور و هر روز شهرها از تعاملات انسانی خالی تر از قبل شده اند.

وی با بررسی گونه های شهر های جدید در کشور گفت: در شهرهای جدید ایران کم توجهی خاصی به تعاملات اجتماعی شده است و فقدان فضای اجتماعی به شدت در این شهرها حس می شود.

دکتر محمدی در پاسخ به این پرسش که این فضای اجتماعی به چه کار می آید؟ گفت: باید توجه داشت این فضاها احساس تعلق را به وجود می آورند و نبود آن منجر به کاهش هویت و سرمایه اجتماعی می شود. آسیب ها و فقدان هویت، نتیجه منطقی عدم توجه فضاهای اجتماعی است. این پدیده نیز در مجموع تاب آوری اجتماعی را کاهش می دهد.

وی با بیان سوالات اساسی این نشست خاطر نشان کرد: باید به صورت شفاف سوال کرد چگونه می شود تاب آوری اجتماعی را بالا برد؟ توصیه های سیاستی ارتقای سرمایه اجتماعی چیست؟ آیا می توانیم یک الگوی ایرانی و اسلامی برای مدل شهرسازی پیشنهاد داد؟  

در ادامه این نشست دکتر حسین ایمانی جاجرمی "دانشیار دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران" به عنوان سخنران ابتدایی نشست با بیان اهمیت زیرساخت های اجتماعی، با اشاره به کتاب خود در این زمینه گفت: ما برای پیدا کردن زبان مشترک با مهندسین عمران و شهرسازها باید به زبان مشترک دست پیدا کنیم و باید توجه داشت اجتماع از طریق دستور و بخش نامه خلق نمی شود.

وی ضمن اشاره به بحران مسکن در دهه چهل گفت: هیچ کدام از شهرک های ساخته شده در آن دهه، هویتی را که در شهرک اکباتان شکل گرفت نداشتند و با طرح این سوال که "هویت مدرن چگونه شکل گرفت؟" ادامه داد، ما باید تجربیات این پروژه را مستندنگاری کنیم.

این محقق ضمن اشاره به نام های پنج محله در زمان ناصر الدین شاه در تهران قدیم گفت: ما محلات مدرن را در آن دوره تجربه نکردیم اما باید توجه داشته باشیم اینکه ما به آدم ها خانه بدهیم و آنها را از شهرها خارج کنیم، مشکلات را بیشتر از قبل کرده ایم.

وی ضمن اشاره به چرایی ایجاد جامعه شناسی در غرب گفت: جمعیت پذیری شهرها پیش از تجربه صنعتی شدن جهان، حداکثر 100 هزار نفر بوده است. با ظهور انقلاب صنعتی این عدد به 500 هزار نفر رسید. لذا با رشد جمعیت شهرها و مطرح شدن چالش­های جدید اجتماعی، نیاز به جامعه شناسی احساس شد.

دکتر جاجرمی با اشاره به انقلاب فرانسه و وضعیت آشفته آن دوره گفت: بحران های موجود در آن شهرها با گذشت صدها سال هنوز در شهرهای جدید و به ظاهر پیشرفته دنیا به طرق مختلف وجود دارد. شهرهایی مثل لندن، توکیو، نیویورک و... همگی دچار بحران های متنوعی هستند تقریبا تمام این شهره ها دوپاره شده اند. این پدیده در تهران هم دیده می شود. شهر فروشی و تبدیل آن به یک قاعده از جمله مشکلاتی است که تهران با آن مواجه است.

وی ضمن اشاره به تجربیات جامعه شناسان در خصوص جوامع شهری گفت: فرهنگ مدنی و کار گروهی و دنبال کردن کارهای دسته جمعی رمز حرکت جوامع موفق است. قدرت اجتماعی در واقع مهمترین قدرتی است که  می تواند بسترساز کارکردن دموکراسی در جامعه باشد. زندگی انجمنی و سرمایه اجتماعی در کشورهای پیشرفته بسیار مهم است. در واقع با کم شدن سرمایه اجتماعی جوامع پاره پاره می شوند. این مسائل مورد توجه متفکرین غربی و حتی متفکرین ما در وضعیت کنونی ایران واقع شده است.

دکتر جاجرمی با اشاره به سوابق سنتی کشور در فعالیت های اجتماعی به مثال مجالس روضه خوانی و صندوق قرض الحسنه محلات اشاره کرد و گفت: این نوع اقدامات مهمتر از اقدامات دولت در کارکردهای اجتماعی است.

نویسنده کتاب "کاخ هایی برای مردم" با اشاره به اینکه سرمایه اجتماعی امری وارداتی نیست خاطر نشان کرد: سرمایه اجتماعی نیازمند بسترهای اجتماعی است. سرمایه اجتماعی در خیلی از موارد فجایع را کنترل می کند. در واقع سرمایه اجتماعی هم به فضا و هم نهاد احتیاج دارد. نهادهای مثل کتابخانه های عمومی می تواند بستری درست برای این پدیده باشد. فضایی که نهادهای مختلف اجتماعی می تواند در آن شکل بگیرد مورد نیاز شهرهای جدید است.

وی در پایان با اشاره به اهمیت باغچه های محلی در کشور های مختلف و سابقه تهران اهمیت این موضوع را مهم ارزیابی کرد و گفت: رویداد های شهری، سرای محلات و... همگی می توانند در تقویت سرمایه اجتماعی تاثیر مستقیم داشته باشند به عنوان مثال تجربه موفق شهر جدید "عالی شهر" در استان بوشهر می تواند به عنوان یک الگو در کشور مورد توجه قرار گیرد.

در ادامه این نشست دکتر عباس جهانبخش "عضو هیئت علمی گروه معماری دانشگاه هنر اصفهان" به عنوان سخنران دوم این نشست علمی-تخصصی با اشاره به اینکه شهرها از قدیم محل پیگیری عالی ترین سطوح فعالیت های انسانی بوده است گفت: در نظام قبلی با توجه به نظام طبقاتی، شهرها جایگاه ویژه ای داشتند. با انقلاب صنعتی جذابیت های اقتصادی جایگزین دیگر جذابیت های شهر شد.

وی با اشاره به جذبه زندگی در شهرها ادامه داد: جذابیت شهری از یک نقطه به بعد معکوس شد. این پدیده نیز معلول دلایلی نظیر مهاجرت بیش از حد به شهرها، آلودگی هوای شهرها و... بود. از این پس بود که بازگشت به حومه های شهری و حتی بازگشت به خانه های روستایی مورد توجه طبقات مرفه جامعه قرار گرفت.

این پژوهشگر ضمن اشاره به آموزه های قرآنی در خصوص مواجهه با تفکر سرمایه داری گفت: نباید فراموش کنیم زمانی ما به رویاهای خود دست پیدا می کنیم که پیوند های اجتماعی، این رویاها را تقویت کند.

وی با اشاره به اصل دهم قانون اساسی و اهمیت خانواده در نگاه توحیدی به عنوان سلول اولیه اجتماع، ادامه داد: بر اساس تجربیات تاریخی و شکست نگاه­های کمونیستی در راستای تخریب خانواده باید توجه داشت خانواده نمی تواند حذف شود. در واقع هیچ گونه امر اشتراکی با فرض تمام امکانات نمی تواند جایگزین خانواده شود و این یک تجربه تاریخی است.

جهانبخش با اشاره به مدل خانه های مستقل شهری به عنوان یک مدل موفق شهرسازی گفت: ما باید به پتانسیل کشور و شرایط بومی خود توجه کنیم. در واقع اقلیم گرم و خشکی مثل ایران یک اقلیم تعاون محور است. چرا­که آب همواره مورد توجه این اقلیم است و تنها از رهگذر تعاون می شود به این نیاز حیاتی پاسخ داد.

جهانبخش با اشاره به مدل های مختلف مشارکت اجتماعی، خاطر نشان کرد: نوع خاصی از مشارکت که فرد را به مرحله تصمیم سازی و تصمیم گیری وارد می کند مدل اصلی مشارکت است، لذا با توجه به مباحث مطرح شده، الگوی زیست در شهرهای مولّد، بعنوان مدلی هم افزا در حل مشکلات، سکونت، اشتغال، جمعیت و سبک زندگی، الگوی پیشنهادی ما است.

وی خاطر نشان کرد: ما نیازمند یک رویای تازه ایرانی اسلامی در شهرسازی هستیم که مبتنی بر سلول خانواده و زیست بوم ما قرار داشته باشد که باید به سمت آن حرکت کنیم.  

این نشست به همت دفتر آموزش مرکز پژوهش های توسعه و آینده نگری سازمان برنامه و بودجه کشور روز چهارشنبه 26 بهمن ­ماه 1401، از ساعت 10 الی 12، با حضــور جامعه علمی، پژوهشی، دانشگاهی، اندیشگاهـی، صاحب­نظران، مدیـران، کارشناسان دستگـاه­های اجــرایی ملّی و استـانی برگزار شد.

دکتر ایمانی

دکتر جهانبخش

قسمت اول

قسمت دوم