مدير علمي نشست: مهندس اكبر رحماني رئيس امور راه و ترابري و مديريت عمران شهري و روستايي سازمان برنامه‌وبودجه كشور

سخنرانان:

دكتر جمشيد گراوند: عضو هيئت‌مديره موسسه بين‌المللي داده‌پردازي نقش كليك

موضوع: تصوير اجمالي از وضعيت سكونتگاه‌هاي غيررسمي با تأكيد بر ابهام‌زدايي از تلقي‌هاي موجود

دكتر سعيد نوري نشاط: مدرس دانشگاه و تسهيلگر اجتماعي انجمن بوم‌پژوهان

موضوع: مرور يك تجربه؛ بازآفريني يك سكونتگاه غيررسمي در شهر تهران

دكتر غلامرضا اسكندريان: عضو هيئت‌علمي پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات اجتماعي جهاد دانشگاهي
موضوع: توانمندسازي سكونتگاه غيررسمي با تأكيد بر سرمايه فرهنگي و نقد رهيافت موجود

دكتر حبيب جباري: معاون امور برنامه‌ريزي، نظارت و آمايش سرزمين سازمان برنامه‌وبودجه كشور و مدرس دانشگاه

موضوع: سكونت غيررسمي؛ ساحت‌ها و رويكردها

خلاصه‌اي از اهم مباحث مطرح در اين نشست علمي تخصصي به شرح زير است:

• طي چهار دهه از انقلاب اسلامي جمعيت ساكن در مناطق كمتر برخوردار كشور (سكونتگاه غيررسمي) از ۵۰۰ هزار نفر به حدود ۱۲ ميليون نفر رسيده است، البته در اين مورد آمارهاي متناقضي وجود دارد.
• ارائه تصويري از ويژگي‌هاي اجتماعي و اقتصادي و فرهنگي سكونتگاه‌هاي غيررسمي بر اساس بررسي محلات و نمونه‌هاي منتخب؛
• نرخ باسوادي در سكونتگاه‌هاي غيررسمي براي مردان ۸۷ درصد و براي زنان ۸۰ درصد است.
• نرخ مشاركت اقتصادي در سكونتگاه‌هاي غيررسمي ۳۳,۳ درصد است.
• نرخ اشتغال در سكونتگاه‌هاي غيررسمي ۹۴,۴درصد است. اين نرخ در ميان مردان ۹۵.۱ درصد و در ميان زنان ۸۶.۵ درصد است.
• نرخ بيكاري در سكونتگاه‌هاي غيررسمي ۵,۷ درصد است كه از اين مقدار نرخ بيكاري در مردان ۴.۹ درصد و در ميان زنان ساكن اين مناطق ۱۳.۵ درصد است.
• بيشترين سطح تحصيلات در ميان مردان ساكن در سكونتگاه‌هاي غيررسمي مربوط به دوره ابتدايي، سوادآموزي و ديپلم است و درصد افراد با تحصيلات عاليه در اين مناطق بسيار پايين است.
• بيشترين افراد ساكن سكونتگاه‌هاي غيررسمي كشور را خانوارهاي ۴ نفره تشكيل مي‌دهند.
• با توجه به ويژگي‌هاي اصلي فوق اين محلات و سكونتگاه‌ها به لحاظ ويژگي‌هاي عمدتاً كالبدي با ساير محلات شهرها تفاوت‌هاي جدي دارند و در مابقي خصوصيات تفاوت‌ها بارز نيست مگر در زمينه فقر و دسترسي‌ها؛
• بيان يك تجربه عملياتي در زاهدان در بازآفريني يك سكونتگاه غيررسمي و ارائه درس‌آموخته‌هاي آن
• لزوم مداخلات اجتماع محور در بازآفريني يك سكونتگاه غيررسمي

• تغييراتي كه با رويكرد مداخله اجتماع محوردرمحله هدف" قاسم آباد زاهدان"بعد ازيكسال اتفاق افتاد:

• شناسايي و كشف سرمايه اجتماعي كه مي‌توانست عامل بهبود محله گردد.
• شكل‌گيري گروه گلدوچان،گروه بانوان سوزن‌دوز محله قاسم‌آباد 
• شكل‌گيري گروه پاكبانان به‌عنوان يك گروه كه در حل مسئله پسماند محله مشاركت مي‌كرد
• شكل‌گيري كارگروه‌هاي چندگانه خدمات شهري، حقوقي، ورزش و اوقات فراغت، مشاغل خانگي، سلامت و محيط زيست، آموزشي و زيرساخت. بعنوان مثال جدول‌گذاري ۲خيابان وحدت ۵ و ۷.  
• ورود مساجد به مسئله بازآفريني در اين محله
• بهبود زمين بازي تيم فوتبال محله.
• ثبت‌نام اهالي محله براي دريافت انشعاب قانوني آب.
• تسهيل فرآيند تدوين سند بازآفريني محله.

• تصميمات مديريت شهري به‌صورت سياست و اقدامات اثر خود را بر محله‌هاي غيررسمي مي‌گذارد و درعين‌حال، بازخورد مردم محله، به شكل‌هاي "حمايت" و "مطالبه" بايد به نظام مديريت شهري به‌عنوان يك نظام تصميم گير وارد شود. اما اين بازخورد عملا وجود ندارد.
• مديريت شهري بر اساس ورودي‌هاي خودش براي محله تصميم گرفته است و محله نيز بدون ارتباط با مديريت شهري، زندگي خود را ادامه مي‌دهد.
• سكونت‌گاه‌هاي غيررسمي همچنان يكي از مسائل اصلي مديريت شهري به شمار مي‌روند. برنامه بهسازي و توانمندسازي محلي نيز با هدف كاهش و كنترل ابعاد اين مسئله همچنان در جريان است.
•  چالش بزرگ امروز ما، همان است كه از آن غفلت كرده‌ايم، يعني "لوپ بازخورد" ميان سياست‌ها و اقدامات دولت يا نظام مديريت شهري و مطالبات.
• لازم است كه در برنامه‌ريزي، يكپارچگي وجود داشته باشد.

• اسكان غيررسمي را مي‌توان به شيوه زندگي و فضاي خاصي از زندگي شهري اطلاق كرد كه در تمامي يا غالب جهات سياسي، اجتماعي، فرهنگي، اقتصادي، كالبدي، حقوقي، سابقه استقرار و نحوه شكل‌گيري و سير تحولات تاريخي، با بخش‌هاي مجاور تفاوت اساسي دارد.
• عدم وجود وفاق مشترك برروي تعريف و عنوان دقيق براي سكونتگاه‌هاي غيررسمي در ادبيات علمي باعث سردرگمي سياست‌گذاران و مسئولان اقتصادي در رابطه با اداره اين محلات مي‌شود.
• ويژگي‌هاي سكونتگاه غيررسمي عبارت‌اند از:

• عدم دسترسي به محيط مناسب زندگي، خانه و مسكن غير مقاوم و نامناسب،آب آشاميدني، بهداشت و سيستم‌هاي بهداشتي (فاضلاب) مناسب.

• رويكردهاي كشور در مواجهه با سكونتگاه‌هاي غيررسمي در قالب:
• سياست‌هاي نفي‌گرايانه (اخراج اجباري- بي‌توجهي نرم/ ملايم- اسكان مجدد غير داوطلبانه)
• سياست‌هاي مثبت (خودياري- بهسازي وضع موجود- توانمندسازي- سياست‌هاي حقوق محور)

• شروع پديده اسكان غيررسمي در ايران؛ به‌طور مشهود از دهه ۱۳۴۰ و تشديد روند توسعه سكونتگاه‌هاي غيررسمي در ايران در دهه ۱۳۶۰
• برآورد تعداد جمعيت اسكان غيررسمي يك هفتم تا يك پنجم جمعيت در شهرهايي چون تهران، كرج، مشهد، تبريز، اهواز، بندرعباس، كرمانشاه، زاهدان، سنندج

• دلايل عدم حصول نتيجه از طرح‌هاي اجرايي تاكنون:

-  محدود بودن توانمندي‌هاي (اقتصادي) ايجاد شده براي جامعه هدف

-  هدفمند نبودن نيروهاي تزريق‌شده در جامعه هدف

-  عدم توان ترسيم دورنماي اقتصادي ميان‌مدت وبلندمدت براي تبديل فرصت‌هاي ايجاد شده به منابع قدرت

-  عدم شناخت جامعه هدف از شرايط بازار و اقتضائات آن براي تبديل فرصت‌هاي ايجاد شده به منابع قدرت

- ناكارآمدي نگاه صرف اقتصادي و مالي به مسائل سكونتگاه‌هاي غيررسمي و ...

• تخمين اندازه سكونتگاه‌هاي غيررسمي در كشور نشان مي‌دهد كه ۴۸ هزار هكتار از مساحت كل كشور را سكونتگاه‌هاي غيررسمي تشكيل مي‌دهند.

انواع ساحت‌هاي سكونتگاه‌هاي غيررسمي و ويژگي‌هاي آن

• سكونتگاه‌هاي غيررسمي به لحاظ قانوني ممكن است از انواع استقرار؛ بافت‌هاي قديمي و متروك داخل شهر؛ بافت‌هاي حاشيه‌اي كنار شهر؛ نواحي زاغه‌نشين در حومه شهر؛ روستاهاي ملحق شده به شهرها؛ سكونتگاه‌هاي غيررسمي در درون بافت‌هاي مدرن.) برخوردار باشند ولي مهم بازتعريف و گونه‌شناسي اين سكونتگاه‌ها بر مبناي علمي جديد و همپوشاني ساحت‌ها و ويژگي‌هاي مورد اشاره بالاست كه هر چه تجمع ساحت‌ها بيشتر، شرايط سخت‌تر و بدتر مي‌گردد و بدترين حالت جمع شدن همه ساحت‌ها در يك سكونتگاه است.

• دلايل شكل‌گيري و تشديد اسكان غيررسمي:

• مهاجرت‌هاي روستا- شهري، شهري- شهري و يا برگشتي
• ناكارآمدي سياست‌ها و مداخلات توسعه روستايي
• ناكارآمدي توسعه متوازن در عرصه سرزمين
• فقر شهري و مهارجرت برگشتي به سكونت‌گاه‌هاي غيررسمي و جاماندگي فقرا و كم‌درآمدها در سياست‌گذاري شهري و شهرسازي
• ضعف سياستگذاري‌‌هاي كلان و مداخلات توسعه‌اي و بعضاً الگوهاي توسعه‌اي غير پاسخگو در سطح منطقه‌اي و بي‌توجه به پايداري منافع محلي
• هزينه‌هاي بالاي رسميت و در مقابل آن غيررسميت به‌عنوان فرصت براي فقرا و كم درآمدهاي شهري

• مسائل اساسي سكونتگاه غيررسمي عبارت است از فقر و بي‌قدرتي، آسيب‌پذيري، غيررسميت، طردشدگي، انگ‌خوردگي و تله فضايي و تشديد و بازتوليد آن‌ها درگذر زمان
• سكونتگاه غيررسمي هم راه‌حل و فرصت است و هم مسئله و چالش بستگي دارد از منظر چه كسي به موضوع نگريسته مي‌شود؛ براي ساكنان فرصت و راهبردي براي بقاست و براي برنامه‌ريزان و كارگزاران چالش و مسئله.

• نحوه مواجهه پاسخگو و اثربخش با سكونتگاه‌هاي غيررسمي 

-توانمندسازي لازم ولي كافي نيست. توانمندسازي در كنار ساير سياست‌گذاري هاي هماهنگ شهري در سطح شهر موثر است در حالي كه نياز به سياست‌گذاري‌ها و مداخلات توسعه‌اي پيشگيرانه در پهنه سرزمين مورد نياز است در اين خصوص بر موارد زير تاكيد مي‌گردد:

• سياست‌گذاري و برنامه‌ريزي موضوعي يكپارچه؛ گذر از برنامه‌ريزي بخشي به برنامه‌ريزي موضوعي اثربخش؛
• سياست‌گذاري فضايي پيشگيرانه در بستر توسعه فراگير، پايدار و تاب‌آور با تأكيد بر عدالت سرزميني؛
• سياست‌گذاري و برنامه‌ريزي شهري و شهرسازي حامي فقر و كم درآمدها؛
• برنامه‌ريزي موضعي بر اساس گونه‌هاي متمايز سكونتگاه‌هاي غيررسمي
• ارزيابي هوشمندانه و پيشگيرانه تصميمات كلان و منطقه‌اي بر خانوارها و بنگاه‌ها.

تصاوير نشست